Prusak

Karaczan prusak, zwany też francuzem lub karakonem, pochodzi prawdopodobnie z Azji, skąd po całym świecie został rozprzestrzeniony wraz z produktami lub na opakowaniach. Samiec prusaka jest brunatnożółty z jaśniejszymi nogami i czułkami. Samica jest nieco ciemniejsza. Na głowie znajdują się długie, cienkie, biczykowate czułki zbudowane z licznych członów. Są one w ciągłym ruchu i prusaki często je czyszczą. Prusak może łatwo poruszać się po gładkich i pionowym powierzchniach, gdyż jego stopy są zaopatrzone w pazurki i przylgę. Prusak ma dobrze wykształcone skrzydła, ale nie fruwa. Używa skrzydeł do lotu szybowcowego lub jako spadochronu przy spadaniu z większych wysokości. Larwy mają ciało silnie spłaszczone, co ułatwia im przeciskanie się przez wąskie szczeliny, przebywanie w miejscach niedostępnych, w szparach, pod listwami podłogowymi, w pobliżu rur kanalizacyjnych.

Samce są bardziej ruchliwe niż samice. Częściej przebywają poza kryjówkami, wędrują w poszukiwaniu pokarmu, wody i samic. Ruchliwość samców widoczna jest już w stadium larwalnym. Męskie larwy przemieszczają się po całym budynku i rzadko żerują, natomiast żeńskie larwy przyjmują w tym czasie duże ilości pokarmu i dlatego są dużo cięższe niż larwy, z których powstaną samce. Rozwój larw męskich trwa 38-40 dni i w tym czasie linieją one 5-6 razy. Rozwój larw, z których powstają samice, jest dłuższy i trwa 40-60 dni; linieją one 6-7 razy. Ciekawe jest to, że rozwój nimf jest krótszy, gdy przebywają one w dużych grupach (koloniach) niż wtedy, gdy są trzymane w izolacji. W dobrze rozwijającej się populacji prusaków larwy stanowią 85-90% wszystkich osobników. Rozwój pokolenia trwa 6 miesięcy w temp. 22oC, a w temp. 30oC – 2,5 miesiąca. W optymalnych warunkach samce żyją 4 miesiące, a samice – 6 miesięcy. W pomieszczeniach mieszkalnych żyją znacznie krócej.

Karaczan prusak jest owadem występującym gromadnie, najczęściej w lokalach z centralnym ogrzewaniem. Karaczany produkują feromon agregacyjny w tylnym jelicie i związek ten dostaje się do odchodów samic i samców. Odchody wabią więc inne karaczany. Feromony agregacyjne oddziaływają na owady na odległość 2-4 m od źródła, a więc słabiej niż feromony płciowe.

U owadów nocnych, w tym prusaków, kojarzenie odbywa się przy udziale feromonów. U karaczanów  samiec produkuje specjalne wydzieliny gruczołów tergalnych. Te substancje „zachęcają” samice do kopulacji, są więc afrodizjakiem. Samice zjadają wydzielinę gruczołów tergalnych, gdy w czasie kopulacji samica znajduje się na grzbiecie samca.

Kojarzenie się i kopulacja odbywa się zwykle o określonej porze doby. U samców karaczana amerykańskiego największą aktywność stwierdzono o zmroku, natomiast samice nie wykazywały największej aktywności o tej porze.

Kopulują 7-10 dniowe samice i samce, a nawet młodsze. Samce łączą się w pary z różnymi samicami, lecz samice kopulują tylko jeden raz w życiu lub czasem dwukrotnie. W 11-tym lub 12-tym dniu życia zapłodniona samica formuje 4-9 mm brązowy, nieco zakrzywiony kokon, przytwierdzając go do końca odwłoka. Formowanie ooteki trwa 2 doby. Wewnątrz kokon jest podzielony na komory w dwóch szeregach, każda z jednym podłużnym jajem. Na zewnątrz kokon ma poprzeczne bruzdy odpowiadające położeniu komór jajowych. Kokon ma długość 5,5 mm i szerokość 2,5 mm. Kokon dobrze chroni jaja i znajdujące się w nim larwy przed działaniem szkodliwych czynników z zewnątrz, w tym przed działaniem insektycydów.

Samica nosi ootekę przez 2-4 tygodnie (w temperaturze pokojowej około 24 dni, a w 30oC – 15 dni). Wtedy większość czasu spędza w kryjówce, z której wychodzi na krótko, aby żerować. Gdy powstają z jaj larwy, samica składa kokon, wybierając bezpieczne (np. wolne od insektycydów) miejsce, w którym larwy mogą szybko znaleźć pokarm i wodę. Ooteka wtedy pęka wzdłuż grzbietowego brzegu w wyniku nacisku ciała larw, które pobrały powietrze do swego ciała (odwłoka). Gdy w ootece jest za mało larw, wówczas one nie są zdolne opuścić kokonu i zostają w nim uwięzione.

Samica w ciągu życia składa do 4-8 kokonów (najczęściej 6). Zdarza się, że ooteka jest formowana przez samicę, która nie była zapłodniona, lecz z jaj umieszczonym w takim kokonie nie wylęgają się larwy.

Z pękniętej ooteki wychodzi 30-40 małych, jasno ubarwionych larw. Larwy kształtem przypominają owady dorosłe. W miarę rozwoju ciemnieją, wyrastają im skrzydła i cerci, a także zwiększa się liczba członów w ich czułkach (od 26 członów zaraz po wylęgu do 87 członów u owadów dorosłych). Najpierw larwy opuszczają jaja umieszczone w środkowej części ooteki, a potem larwy wychodzą z jaj znajdujących się w obu końcach kokonu. Po opuszczeniu kokonu larwy są aktywne, a po godzinie ich ciało ciemnieje. Mogą przez krótki czas pozostawać przy opuszczonym kokonie, ale najczęściej rozchodzą w poszukiwaniu pokarmu i kryjówek.

Karaczan prusak pochodzi z krajów ciepłych, dlatego jest bardzo wrażliwy na niską temperaturę (-2oC zabija wszystkie stadia) i najchętniej lokuje się w magazynach, szpitalach, zakładach gastronomicznych, piekarniach, kuchniach i innych ogrzewanych pomieszczeniach, gdzie zjada resztki produktów spożywczych spożywanych przez człowieka. Szczególnie lubi ziemniaki, marchew, owoce, pieczywo, mąkę, cukier. Wybiera pokarmy o dużej zawartości wody. Pomimo swej wielożerności owady te nie mogą rozwijać się w pomieszczeniach, w których znajdują ubogi w białko pokarm. Tak bardzo potrzebują białka, że często zjadają swoich pobratymców, szczególnie wtedy, gdy są okaleczone lub nie zrzuciły do końca oskórka larwalnego.

Żywi się wieczorem, tuż po zapadnięciu zmroku i krótko przed świtem różnymi odpadkami pokarmowymi, chętnie produktami mącznymi.  W temperaturze 22oC małe larwy mogą przeżyć 10 dni bez pobierania pokarmu, dorosłe samce 40 dni, a samice 15 dni. Prusak jest więc bardzo wytrzymały na głodowanie, ale nie samica w okresie reprodukcyjnym (w okresie formowania ooteki).

Mimo, że prusak przystosował się do życia w pomieszczeniach zamkniętych o stosunkowo stałej temperaturze i wilgotności i o zaburzonym fotoperiodzie przez sztuczne oświetlenie, obserwuje się w rozwoju populacji pewną sezonowość. Liczniejsze są prusaki w pomieszczeniach mieszkalnych wczesną wiosną i późnym latem. Zimą jest ich nieco mniej w niektórych pomieszczeniach. Najczęściej jednak rozmiar populacji prusaka jest stały w ciągu całego roku i nie zaznacza się gwałtownymi spadkami w liczebności dorosłych i form rozwojowych.

Prusaki występują najliczniej w wilgotnych kuchniach i łazienkach, w których znajdują pokarm i wodę. Gdy w tych pomieszczeniach brakuje pokarmu lub dostęp do wody jest ograniczony, wtedy prusaki przemieszczają się do pokoi mieszkalnych. Większość prusaków jest jednak bardzo przywiązana do swojej kryjówki w danym pomieszczeniu, którą opuszcza tylko w celu poszukiwania pokarmu i wody. W mieszkaniach przebywają w szczelinach ścian, za listwami, szafami, boazerią, pod kuchenkami i zlewozmywakami.

W blokach mieszkalnych prusaki nie zasiedlają mieszkań równomiernie, lecz liczniej występują w jednym lub kilku mieszkaniach, w których nie jest utrzymywana czystość, a jednocześnie jest dużo dostępnego pokarmu i wody. Prusaki niechętnie przemieszczają się z jednego mieszkania do drugiego lub z jednego pokoju do drugiego. Wędrówki starszych nimf i osobników dorosłych występują wówczas, gdy wszystkie bezpieczne kryjówki są przegęszczone lub dokucza im długotrwały głód.

Szkodliwość prusaków polega na zanieczyszczaniu produktów spożywczych wylinkami, odchodami, pleśniami i bakteriami powodującymi gnicie produktów. Odgrywają bardzo ważną rolę w przenoszeniu chorób bakteryjnych i wirusowych (biegunka, dżuma, trąd, cholera, gruźlica i inne) oraz pasożytów (glisty). Często występują w szpitalach i uczestniczą w szerzeniu się zakażeń wewnątrzszpitalnych. Mogą także powodować alergie u ludzi. Zgromadzone w dużej liczbie prusaki wydzielają charakterystyczny, niemiły zapach.

Tekst: prof. dr hab. STANISŁAW IGNATOWICZ
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Entomologii Stosowanej, Warszawa